Haber-Utku ÇELİK
Levanten" terimi, aslında Doğu Akdeniz bölgesinde yaşayan ve ticaretle uğraşan Avrupalıları tanımlamak için kullanılan bir kavramdır ve günümüzde internet kullanıcıları arasında oldukça popüler bir konudur. Özellikle Osmanlı Devleti'nin Tanzimat dönemi sonrasında büyük liman kentlerinde yoğunlaşan bu Avrupalılar, Levanten olarak adlandırılmıştır. Peki,
Levanten ne demek?
Levanten" kelimesi, aslen İtalya'nın doğusundaki Akdeniz topraklarını (Doğu Akdeniz) ifade etmek için kullanılan Fransızca bir terim olan "Levant" kelimesinden gelir. Anlamı ise "Levantlı" (Doğulu)'dır. İlk olarak Avrupalıların Doğu'da yaşayan bu Avrupa kökenli insanları belirtmek için türettikleri bir kelime olan Levanten, Osmanlı İmparatorluğu'nda faaliyet gösteren Fransız tüccar sayısının artmasıyla daha yaygın hale geldi. Bu nedenle, herkese "Frank" (Fransız) kelimesinden gelen "Frenk" adı verildi. Örneğin, Osmanlı döneminde Levantenlerin şehirlerde yaşadıkları bölgeler genellikle "Frenk mahalleleri" olarak adlandırılırdı. Ancak, ülkeye yeni gelen ya da sadece iş için ülkede bulunan Avrupalılar ile ülkeye tamamen yerleşen Avrupalıları (yani Levantenleri) birbirinden ayırmak için "Levanten" kelimesi kullanılmaya başlandı. Fransızca'da 1575'te kullanılmaya başlanan Levanten kelimesinin anlamı Ortadoğulu, Yakındoğulu, Doğu Akdeniz ülkelerinden olan kişi anlamına gelir. Bu topluluk, Yakın Doğu'nun ekonomik ve sosyal hayatına önemli etkiler bırakmıştır.
Levanten kimlere denir?
Başlangıçta, Doğu Roma İmparatorluğu ve Ceneviz arasındaki denizcilik ve ticaret alanlarındaki iş birliğiyle, özellikle Galata bölgesi olmak üzere Ceneviz nüfusu Doğu Akdeniz ve Karadeniz kıyılarına yerleşmeye başladı. Ancak, Osmanlı Devleti'nin yükselişi döneminde, yerlerini Venedik gibi başka bir Latin kökenli devlete bırakmak zorunda kaldılar. Daha sonra 1536'da kurulan Fransa-Osmanlı ittifakı ile Fransız tüccar sınıfı, kıyı bölgelerine yerleşmeye başladı. Bu dönemde, Fransız ve İtalyan nüfus, kendi aralarında ve kısmen yerel Rum nüfusla karışarak, Klasik Levanten toplumunu oluşturdu. Toplumun en önemli özelliği, Roma Katolik Kilisesi'ne bağlı olmasıydı.
Sanayileşme sonrasında, Avrupalı devletler hammadde arayışına girerek, Osmanlı'nın Akdeniz kıyılarındaki nüfus varlıklarını artırdılar. İngilizler başta olmak üzere diğer Batılı devletlerden de Osmanlı'ya göçler yaşandı. Örneğin, 19. yüzyılda İstanbul'a yerleşen Almanlar, İstanbullu Almanlar ya da Boğaz Almanları adı verilen toplumu oluşturdu. Bu yeni nüfuslar da Levanten nüfus ile karışarak, Genişletilmiş/Modern Levanten kavramını oluşturdu. Yeni göçler, toplumda Protestanlık kökenli mezheplerin de görülmesine neden oldu.
Levantenler, genellikle Akdeniz'de deniz ticareti yapan ülkelerden (Venedik, Ceneviz, Ragusa), ticaretle uğraşan diğer şehir ve ülkelerden (Amsterdam gibi) veya Haçlı Devletleri'nden gelerek İzmir ve İstanbul gibi şehirlere yerleşmişlerdir.
İzmir, tarih boyunca Anadolu'nun en önemli ticaret ve ihracat merkezlerinden biri olmuştur. 17. yüzyılın ortalarında İzmir, Avrupa ülkeleri ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ticaretin en yoğun noktalarından biri haline gelmiş ve dünya ticaretinde önemli bir rol oynamıştır. Batılı gezginler, İzmir'deki ticari canlılık, çevrenin zenginliği ve ticaretle uğraşanların ekonomik düzeyi hakkında övgü dolu sözler sarf etmiştir. 18. yüzyılda İzmir, birçok Avrupalı tüccarı ve şirketi çekmek için bir mıknatıs gibi işlev görmüştür. İzmir'e yerleşen Avrupalı tüccarlar, çerçiler ve aracılar, doğuya doğru uzanan vadiler ve ovalara yayılan bir komisyoncu ve toptancı ağı da oluşturmuşlardır.
Levantenler, Osmanlı toplumunda önemli bir yere sahipti. Deniz ticareti yapan Akdeniz ülkeleri (Venedik, Ceneviz, Ragusa), ticaretle uğraşan diğer şehirler (Amsterdam) veya Haçlı Devletleri'nden gelenler, genellikle İstanbul ve İzmir gibi önemli ticaret merkezlerine yerleşirlerdi.
Levantenler, Osmanlı diplomasisinde önemli bir rol oynadılar. Avrupa elçiliklerinde tercüman olarak çalışanlar, hatta diplomatik anlaşmaları toplayan Baron Testa gibi bazıları, soyluluk unvanı bile elde ettiler.
Türkiye'de yaşayan levantenler
Beyoğlu Belediye Reisi Edouard Blacque, banker Alleon, Moda’yı meskûn hâle getiren Whittal gibi aileler, İstanbul hayatında etkili olan Levantenlerdendi. Son yüzyılda, Fransızlar Levanten nüfusunun büyük bir kısmını oluşturuyordu, ancak İtalyanlar, Almanlar ve İngilizler de yoğun bir şekilde bulunuyordu. Bu dönemde İstanbul'da yaklaşık 14 bin Levanten yaşıyordu.
Sayılabilecek bazı Levanten Aileler arasında Van der Zee, Reggio, Penetti, Missir, Maltass vb sayılabilir.
