Muhtarlık, mahalle veya köy düzeyinde yerel bir idareci olarak görev yapan kişidir. Muhtarlar, seçildikleri birimlerin ortak işlerini yürütür, sorunları çözer, görüş bildirir ve mahalle veya köyü temsil eder. Muhtarlık sistemi, Türkiye’nin yanı sıra dünyanın pek çok ülkesinde de uygulanmaktadır. Bu makalede, muhtarlık sisteminin tarihi, işlevi, avantajları, dezavantajları ve hangi ülkelerde olduğu hakkında bilgi vereceğiz.

Muhtarlık Nedir?

Muhtarlık, Arapça kökenli bir kelime olup “seçilmiş kişi” anlamına gelir. Muhtarlar, mahalle veya köy sakinleri tarafından beş yılda bir yapılan yerel seçimlerle belirlenir. Muhtarlar, seçildikleri süre boyunca mahalle veya köyün idari, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını karşılamak, vatandaşların talep ve şikayetlerini ilgili makamlara iletmek, nüfus kayıt işlemlerini yapmak, seçmen listelerini düzenlemek, afet durumlarında ilk müdahalede bulunmak, toplumsal etkinlikleri planlamak ve mahalle veya köyü devlet nezdinde temsil etmek gibi görevleri yerine getirir.

Muhtarlık sistemi, Türkiye’de 1829 yılında II. Mahmut tarafından kurulmuştur. O dönemde, Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması sonucu ortaya çıkan güvenlik boşluğunu doldurmak ve mahallelerdeki göçü kontrol etmek amacıyla muhtarlık teşkilatı oluşturulmuştur3. Daha sonra, 1864, 1876, 1913, 1933, 1944 ve 2004 yıllarında çıkarılan kanun ve tüzüklerle muhtarlık sistemi geliştirilmiş ve günümüzdeki şeklini almıştır3. Türkiye’de 2022 yılı itibarıyla 50 binden fazla muhtarlık bulunmaktadır4.

Muhtarlık Sisteminin Tarihi ve İşlevi

Muhtarlık sistemi, sadece Türkiye’ye özgü bir sistem değildir. Dünyanın pek çok ülkesinde de benzer şekilde yerel yönetim birimleri bulunmaktadır. Bu birimlerin tarihi, işlevi ve adı ülkeden ülkeye değişiklik göstermektedir. Örneğin:

• ABD’de, muhtarlık sistemi “township” olarak adlandırılmaktadır. Township’ler, eyaletlerin altında yer alan yerel yönetim birimleridir. Township’ler, kendi vergi, bütçe, yasa, polis, itfaiye, eğitim, sağlık, ulaşım, park, çöp toplama gibi hizmetlerini sağlarlar. Township’lerin başında seçilen bir yönetim kurulu vardır. Township’lerin sayısı eyaletten eyalete değişmekle birlikte, ABD genelinde yaklaşık 16 bin civarındadır.
• İngiltere’de, muhtarlık sistemi “parish” olarak adlandırılmaktadır. Parish’ler, belediyelerin altında yer alan yerel yönetim birimleridir. Parish’ler, kendi bölgesindeki kültürel, sosyal ve çevresel konularla ilgilenir, yerel hizmetleri sağlar, yerel planlama kararlarına katılır ve yerel ihtiyaçları belirler. Parish’lerin başında seçilen bir parish meclisi vardır. Parish’lerin sayısı İngiltere genelinde yaklaşık 10 bin civarındadır.
• Fransa’da, muhtarlık sistemi “commune” olarak adlandırılmaktadır. Commune’ler, departmanların altında yer alan yerel yönetim birimleridir. Commune’ler, kendi bölgesindeki idari, ekonomik, sosyal ve kültürel konularla ilgilenir, yerel hizmetleri sağlar, yerel bütçeyi yönetir ve yerel kalkınmayı destekler. Commune’lerin başında seçilen bir belediye başkanı vardır. Commune’lerin sayısı Fransa genelinde yaklaşık 35 bin civarındadır.

Bu örnekler, muhtarlık sisteminin dünyada yaygın bir şekilde uygulanan bir yerel yönetim modeli olduğunu göstermektedir. Muhtarlık sisteminin temel işlevi, yerel halkın ihtiyaçlarını karşılamak, yerel demokrasiyi güçlendirmek ve merkezi yönetimle yerel yönetim arasında bir köprü oluşturmaktır.

Muhtarlık Sisteminin Avantajları ve Dezavantajları

Muhtarlık sisteminin, hem muhtarlar hem de mahalle veya köy sakinleri açısından çeşitli avantajları ve dezavantajları bulunmaktadır. Bunlar şöyle sıralanabilir:

Avantajları

• Muhtarlar, mahalle veya köyün en yakın tanığı ve temsilcisidir. Mahalle veya köyde yaşayan insanların sorunlarını, taleplerini, beklentilerini ve önerilerini en iyi bilen ve ilgili makamlara iletebilen kişilerdir. Bu sayede, yerel halkın sesi duyurulur ve katılımı sağlanır.

Dezavantajları

• Muhtarlar, mahalle veya köydeki siyasi, etnik, dini veya sosyal çatışmalardan etkilenebilir. Muhtarlar, seçildikleri birimlerdeki çoğunluğun görüşlerini yansıtma eğiliminde olabilir. Bu durum, azınlıkta kalan grupların haklarının ihlal edilmesine, ayrımcılığa veya baskıya maruz kalmasına neden olabilir. Ayrıca, muhtarlar, merkezi yönetimle olan ilişkilerinde de siyasi baskı veya yandaşlık yapmak zorunda kalabilir.
• Muhtarlar, mahalle veya köydeki idari ve hukuki sorumluluklarını yerine getiremeyebilir. Muhtarlar, seçildikleri birimlerdeki nüfus, vergi, tapu, seçmen, sağlık, eğitim gibi kayıt ve işlemleri yapmakla yükümlüdür. Ancak, muhtarlar, bu görevleri yerine getirmek için yeterli eğitim, donanım, personel veya bütçeye sahip olmayabilir. Bu durum, mahalle veya köydeki vatandaşların mağdur olmasına, hak kaybına veya yolsuzluğa yol açabilir.
• Muhtarlar, mahalle veya köydeki hizmet kalitesini düşürebilir. Muhtarlar, mahalle veya köydeki altyapı, ulaşım, çevre, güvenlik, kültür, spor gibi hizmetleri sağlamak için belediye, ilçe, il veya merkezi yönetimle işbirliği yapmak zorundadır. Ancak, muhtarlar, bu kurumlarla olan koordinasyonu sağlayamayabilir, taleplerini iletemeyebilir veya karşılık alamayabilir. Bu durum, mahalle veya köydeki hizmet kalitesinin düşmesine, vatandaşların memnuniyetsizliğine veya göçüne neden olabilir.

Muhtarlık Sistemi Olan Ülkeler

Muhtarlık sistemi, Türkiye’nin yanı sıra dünyanın pek çok ülkesinde de uygulanmaktadır. Bu ülkelerden bazıları şunlardır:

• Afganistan: Muhtarlık sistemi “shura” olarak adlandırılmaktadır. Shura’lar, köy veya mahalle düzeyinde yerel yönetim birimleridir. Shura’lar, kendi bölgesindeki güvenlik, adalet, kalkınma, barış, insan hakları gibi konularla ilgilenir, yerel hizmetleri sağlar, yerel ihtiyaçları belirler ve yerel halkı temsil eder. Shura’ların başında seçilen bir shura başkanı vardır. Shura’ların sayısı Afganistan genelinde yaklaşık 30 bin civarındadır.
• Çin: Muhtarlık sistemi “cunwei” olarak adlandırılmaktadır. Cunwei’ler, kasaba veya mahalle düzeyinde yerel yönetim birimleridir. Cunwei’ler, kendi bölgesindeki idari, ekonomik, sosyal ve kültürel konularla ilgilenir, yerel hizmetleri sağlar, yerel bütçeyi yönetir ve yerel kalkınmayı destekler. Cunwei’lerin başında seçilen bir cunwei başkanı vardır. Cunwei’lerin sayısı Çin genelinde yaklaşık 600 bin civarındadır.
• İran: Muhtarlık sistemi “dehestan” olarak adlandırılmaktadır. Dehestan’lar, köy düzeyinde yerel yönetim birimleridir. Dehestan’lar, kendi bölgesindeki tarım, hayvancılık, sanayi, ticaret, eğitim, sağlık, ulaşım, çevre gibi konularla ilgilenir, yerel hizmetleri sağlar, yerel bütçeyi yönetir ve yerel kalkınmayı destekler. Dehestan’ların başında seçilen bir dehestan başkanı vardır. Dehestan’ların sayısı İran genelinde yaklaşık 60 bin civarındadır.