Zirai don, hava sıcaklığının bitkilerin zarar görebileceği seviyelerin altına inmesiyle ortaya çıkan, tarımsal üretimi doğrudan etkileyen önemli bir meteorolojik olaydır. Özellikle ilkbahar ve sonbahar aylarında, gece sıcaklıklarının aniden düşmesiyle meydana gelir. Bu süreçte, bitkilerin hücrelerinde bulunan suyun donması, hücre zarlarının zarar görmesine ve bitkilerde büyümenin durmasına, yaprak, çiçek ve meyve gibi hassas dokuların tahrip olmasına neden olur. Zirai don, özellikle çiçeklenme ve meyve tutumu döneminde yaşandığında, ürün kaybı ve ekonomik zarar riskini ciddi şekilde artırır.
Zirai donun tarıma etkileri
Zirai don, başta meyve ağaçları olmak üzere sebze, tahıl ve çiçekli bitkilerde büyük zararlara yol açabilir. Don olayı sırasında bitkilerin yaprak, çiçek, tomurcuk ve genç sürgünleri en hassas bölgelerdir. Özellikle ilkbaharda yaşanan geç donlar, çiçek açan meyve ağaçlarında büyük kayıplara neden olabilir. Sonbaharda ise hasada yakın ürünler zarar görebilir. Donun etkisiyle bitkilerde doku hasarı, büyüme geriliği, verim kaybı ve hatta bitkilerin tamamen ölmesi gibi sonuçlar ortaya çıkabilir. Türkiye’de özellikle İç Anadolu, Doğu Anadolu ve yüksek rakımlı bölgeler zirai don açısından daha risklidir.
Kaç derecede zirai don olur?
Zirai don, sıcaklığın sıfır derecenin altına düşmesiyle başlar ve şiddetine göre üç ana kategoriye ayrılır:
-
Hafif Don: 0°C ile -2.2°C arasında gerçekleşir. Bu aralıkta, özellikle hassas sebzeler ve çiçek açan meyve ağaçları zarar görebilir. Bazı bitkilerde yaprak ve çiçeklerde hafif yanıklar oluşur.
-
Orta Kuvvette Don: -2.2°C ile -4.4°C arasında görülür. Bu seviyede, genç sürgünler, çiçekler ve yapraklar ciddi zarar görebilir, meyve ağaçlarının tomurcukları ve yeni filizleri büyük ölçüde etkilenir.
-
Kuvvetli Don: -4.4°C’nin altındaki sıcaklıklarda meydana gelir. Bu durumda ağaç gövdeleri, kökler ve birçok tarım ürünü ağır hasar alabilir, bazı bitkiler tamamen ölebilir.
Donun etkisi sadece sıcaklıkla sınırlı değildir. Donun süresi, rüzgar, nem oranı ve toprağın ısısı da bitkiler üzerindeki zararı belirler. Özellikle sabaha karşı ve gün doğumundan hemen önce sıcaklıklar en düşük seviyeye ulaşır. Bu nedenle üreticilerin bu saatlerde dikkatli olması gerekir.
Zirai donun oluşum nedenleri
Zirai donun oluşmasında birkaç temel neden öne çıkar:
-
Radyasyonel soğuma: Açık ve rüzgarsız gecelerde, toprağın ve bitkilerin ısı kaybederek soğuması sonucu yüzeyde don oluşur.
-
Adveksiyon donu: Soğuk hava kütlesinin bölgeye gelmesiyle, sıcaklık aniden düşer ve geniş alanlarda don görülür.
-
Yüksek rakım ve çukur alanlar: Soğuk hava ağır olduğu için çukur ve alçak bölgelerde toplanır, bu da bu alanlarda don riskini artırır.
Zirai donun etkilediği bitkiler ve dönemler
Zirai don, en çok meyve ağaçları, sebzeler ve çiçeklenme dönemindeki bitkiler üzerinde risk oluşturur. İlkbaharda geç donlar, özellikle çiçek açan ağaçlarda büyük kayıplara yol açabilir. Sonbaharda ise hasada yakın ürünler zarar görebilir. Don, narenciye, kayısı, şeftali, üzüm, elma, armut gibi meyve ağaçlarında; domates, biber, patlıcan gibi sebzelerde ve çiçekli bitkilerde ciddi kayıplara neden olabilir.
Zirai don nasıl engellenir?
Zirai donun etkilerini azaltmak ve ürün kaybını önlemek için çiftçilerin alabileceği çeşitli önlemler bulunuyor:
-
Meteorolojik takip ve erken uyarı sistemleri: Don riski olan dönemlerde hava durumu tahminlerinin dikkatle takip edilmesi, üreticilere önlem alma fırsatı sağlar. Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün uyarıları bu noktada hayati öneme sahiptir.
-
Isıtma yöntemleri: Bahçelerde ve tarlalarda ateş yakarak veya özel ısıtıcı sistemler kullanarak sıcaklık birkaç derece artırılabilir. Bu yöntem, özellikle meyve ağaçlarının olduğu alanlarda yaygındır.
-
Hava sirkülasyonu (fan kullanımı): Yatay hava akımı sağlayan fanlar, soğuk havanın dağılmasını ve sıcak havanın toprağa yakın tutulmasını sağlar. Bu sayede bitkilerde don oluşumu engellenebilir.
-
Sulama (sprinkler sistemi): Don riski öncesinde yapılan gece sulamaları, toprağın ısısını artırarak bitki köklerini korur. Ayrıca, üzeri suyla kaplı yapraklarda buz oluşurken çevreye ısı yayarak don zararını azaltır.
-
Örtü kullanımı (malç ve don tülü): Fideler ve genç bitkiler üzerine örtü örtülerek doğrudan soğuk hava teması engellenebilir. Bu yöntem küçük alanlarda etkili bir koruma sağlar.
Çiftçiler için öneriler
Çiftçilerin zirai don riskine karşı dikkatli olması, tarımsal üretimde sürdürülebilirlik açısından büyük önem taşır. Don riski olan dönemlerde meteorolojik uyarıların yakından takip edilmesi, hızlı ve etkili önlemler alınmasını sağlar. Ayrıca, bitki türüne ve bölgeye uygun koruma yöntemlerinin uygulanması, ürün kaybını en aza indirir.
