21. yüzyıla kadar da sahte haber kavramı medyadaki en güncel konulardan biriydi. Günümüzde ve internetin etkisi ile beraber hayatımızın temellerine dokunacak kadar ciddi bir problem olmaya başladı. Yazımda yanlış bilginin kaynaklarını ve bunlar ile nasıl mücadele etmemiz gerektiğini dünyadan bilgileri derleyerek anlatmaya çalıştım.
Sahte haber ile ilgili veriler endişe verici: Nedeni ise sahte haber işine hükümetlerin el atmış olması. Demokrasi ve özgürlükler hakkında araştırmalar yapan ABD merkezli Freedom House organizasyonuna göre 2018’de en az 30 hükümet çevrimiçi propagandayı kendi çıkarları lehine fikirler dağıtmak için bizim trol olarak bildiğimizi fikir şekillendiricilere para ödedi. Yine araştırmaya göre 2022’de dünya genelindeki haberlerin %50'sinin sahte olacağı tahmin ediliyor.
Dünyada pek çok insan koronavirüs pandemisi ile beraber artık “çevrimiçi dezenformasyon” olarak tanımlanan konu hakkında daha da endişeli. Yine araştırmalara göre internetteki sahte haberlerin retweetlenmesi de bu sahte haberlerin doğru haberlerden 6 kat daha hızlı yayılmasını sağlıyor. Sahte haberlerin insanlar üzerindeki etkisi de yaş arttıkça artıyor. Facebook’taki sahte haberleri, 65 yaşın üzerindeki kişiler gençlerden çok daha fazla paylaşıyor. 21. yüzyıl toplumu sadece geleneksel medya dışında artık sosyal medyayı daha fazla kullanıyor. Ve aynı sosyal ağlar, sahte haberlerin hoparlörleri, bu da küresel bir fenomen.
Bu dezenformasyon iklimine rağmen “Çevrimiçi sahte haber üreticiliğinin” gazetecilik üzerinde iyi bir etkisi olduğu da düşünülüyor. Sahte haberler, ancak iyi bir gazetecilik ile mümkün olan doğru habere olan ihtiyacı da arttırıyor. Dezenformasyon ortamında iyi gazetecilik hayati bir ihtiyaca ve doğru olanı yanlış olandan ayırmaya yardımcı olan bir filtreye dönüşüyor.
Sahte haber nedir ve nereden geliyor?
Sahte haberler, belirli bir amaç için yayılan yanlış bilgilerdir. İki özelliği vardır: açık bir hedefe ulaşmak ve bunu olabildiğince gerçek bir görünüme sahip olarak yapmak. Farklı tipleri kullanılıyor. Geleneksel bir gazete makalesinin biçimini kullanan sahte haberler olabiliyor. Daha çok ise rötuşlanan veya bilgilerin gösterilenden farklı bir zamanda veya yerde meydana gelen fotoğraf veya videolarla desteklendiği görsel-işitsel biçimler alabiliyor. Bu tür bilgileri yayma güdüsü ise politik, ideolojik veya finansal olma eğilimindedir. Bu tür yanlış bilgilerin yaratıcıları arasında serbest gazeteciler, danışmanlık şirketleri ve bu işi meslek edinmiş türlü organizasyonlardan para alan çalışanlar bulunuyor.
Neden sahte haberler gerçek haberlerden daha hızlı yayılıyor sorusunun cevabı ise psikolojide yatıyor. İnsan olarak yenilikleri seviyoruz ve sahte haberler gerçek bilgilerden daha yeni ve çekici. İnsanlar, gerçek bilgilere ilişkin olarak benimsediğimiz daha tarafsız davranışların aksine sahte haberlere sürpriz veya iğrenme ile yanıt veriyorlar.
Sahte haberleri nasıl tespit edebiliriz?
Sahte haberler konusunda birçok organizasyon çalışıyor. Bununla beraber farklı web siteleri ve yazılımları da sahte haberi takip etmek için kullanabilirsiniz. Ülkemizde teyit.org bunlardan biridir. Bunun dışında Google Chrome eklentisi ile çalışan Fake News Detector, Facebook için haberleri teyit edeceğiniz Facebook Fact-Checking ve haberleri Wikipedia ile karşılaştırıp doğruluğunu araştıran FactoidL gibi yine tarayıcılara eklenti olarak çalışan yazılımlar da mevcut.
Sahte haberlerin yarattığı diğer büyük tehlike ise “dezenformasyonu kontrol ediyoruz denilerek interneti kontrol etme isteği” oldu. Bu hükümetler arasında giderek yayılan bir istek haline geliyor. Bu istek özgürlüklere, sahte haberin vereceği tahribattan bile daha büyük tahribat verecek bir istek.
Sahte haberler ile mücadele ediyoruz denilerek başlatılan mücadeleler genellikle gerçek haberleri hedef almaya meyilli oluyor. Elbette bu gerçeğin daha “doğru” ve “etkileyici” olmasından kaynaklanıyor. Gerçeklerden mutlu olmayan pekçok kişi de bu gerçekleri değiştirmek için oldukça uzun mücadelelere girişiyorlar. Çevrimiçi medya ise sahte haberleri hızlı yayabildiği kadar gerçek haberleri de sonsuza kadar saklama kabiliyetine sahip. Bu gerçeklerden mutlu olmayan çok kesimi bu sefer “Çevirimiçi medyayı nasıl kontrol edebiliriz?”in yollarını aramaya itiyor. Çevrimiçi medyayı kontrol etmek isteyeceklerin bu çabaları sırasında verecekleri zarar büyükte olsa kalıcı bir başarı elde edemeyeceklerini bildiğimden bu çabalara da ironik bir şekilde ancak “deneyin” diyebiliriz. Bunun nedeni ise çevirimiçi evrenin büyüklüğü. Her sene trilyonlarca web sitesinin Google tarafından indekslendiği bir evrende “web sitelerini kontrol edeceğiz” diyebilmek büyük bir özgüven ve iyimserlik.
