Barda’nın öneminin azalmasından sonra Gence, Arran'ın başkenti oldu. İbnü'l-Esir (XII, 251) Gence’yi "Arran şehirlerinin annesi" olarak adlandırır.
Encyclopedia of Islam’ın ikinci baskısında (vol. II, Leiden 1991, s. 975-976) ünlü Rus Türkolog W. Barthold tarafından yazılan ve J. A. Boyle tarafından güncellenen ‘Gandja’ maddesinin Türkiye Türkçesine çevirisidir. ‘Gence şehri, ilk olarak Arap idaresi altında, Tarih-i Babü’l-Ebvab’a (V. Minorsky, A History of Sharvan and Darband, Cambridge 1958, 25 ve 57) göre 245/859'da kuruldu. İbn Hurradahbih ve Yakubi gibi en eski Arap coğrafyacıları ondan bahsetmezler. Burası ismini Azerbaycan’ın İslam öncesi başkentinden (şimdi Taht-Süleyman'ın kalıntıları) almış gibi görünüyor. İstahri, Gence’den sadece Berda'dan Tiflis'e giden yol üzerinde bulunan küçük bir kasaba olarak bahseder. Ona göre, Berda ile Gence arasındaki mesafe, 9 fersah, Yakut'a göre (II, 132) 16 fersahtı. Barda’nın öneminin azalmasından sonra Gence, Arran'ın başkenti oldu. Şeddadi hanedanı yaklaşık 340/951-2'den itibaren burada hüküm sürdü. Bu hanedan Sultan Melikşah tarafından yıkıldıktan sonra, Gence, Melikşah’ın oğlu Muhammed'e ikta olarak verildi.
DEPREMLE YIKILAN ŞEHİR
533/1138-9'da şehir, İmadeddin el-İsfahani'ye göre, yaklaşık 300.000 kişinin (İbnü’l-Esir’e göre 130.000 kişi) öldüğü bir depremle yıkıldı. Ölenler arasında o sırada orada olmayan Azerbaycan ve Arran emiri Kara Sungur'un karısı ve çocukları da vardı. Gürcistan kralı Demetrius, harap olmuş şehri yağmaladı ve kapılarından birini götürdü. İmadeddin, Gürcülerin ülkelerinde yeni bir şehir inşa ettiklerini, ona Gence adını verdiklerini ve götürdükleri kapıyı oraya diktiklerini söylüyor. Kısa süre sonra Kara Sungur yeni şehri yıktı ve bu kapıyı Gence’ye geri getirdi. Bu son ifade gerçeklerle uyuşmuyor. Götürülen kapı halâ Kutayis'teki Gelathi manastırında duruyor. Bir Gürcü yazıtında bu kapının götürülmesiyle ilgili bir açıklama vardır. Ayrıca bu kapının üzerinde 455/1063 yılına ( kapının monte edildiği yıl) ait Arapça yazıt da bulunuyor. Bu yazıt Frahn tarafından deşifre edildi (Mem. de 1'Acad., 6. Ser., Sciences politiques, III, 531 vd.). Kara Sungur 535/1140-1'de öldü. Yerine halefi Çavlı, Cemaziyülevvel 541/9 Ekim-7 Kasım 1146’de geçti. Revadi, daha sonra, Arran'ın hükümdarı olarak anılır, ancak birkaç yıl sonra Arran'ın İldegizlilerin idaresi altında Azerbaycan ile yeniden birleştiğini görüyoruz. Gence kasabasının Kara Sungur tarafından "tüm ihtişamıyla" yeniden inşa edildiği söylenir.
BATI ASYA’NIN GÜZEL ŞEHRİ
7./13. yüzyılda, Gence, Batı Asya'nın en güzel şehirlerinden biri olarak kabul edildi (bkz. Nüzhetü’l-Kulub'daki dizeler, GMS, 91). Şair Nizami-i Gencevî bu dönemde yaşamıştır. İbnü'l-Esir (XII, 251) Gence’yi "Arran şehirlerinin annesi" olarak adlandırır. Moğollar 618/1221'de Gence'nin önüne geldiklerinde, güçlü bir şekilde tahkim edilmiş şehre saldırmaya cesaret edemediler. Zira şehrin sakinleri Gürcülerle sık sık yaptıkları savaşlarda cesaretlerini kanıtlamışlardı. Ama düşmana para ve kumaşlar verdiler ve Moğolların Gence’den geri çekilmesini sağlandılar. 622/1225'te Gence, Sultan Celaleddin Harezmşah tarafından Tebriz'den Gence’ye kaçan son İldegizi beyi Öz-Beg'in elinden alındı. Birkaç yıl sonra tüm Harezmliler, Gence sakinlerinin isyanında katledildi.
MOĞOLLAR ELE GEÇİRDİ
Yine, Celaleddin, bu ayaklanmayı bastırdıktan sonra birliklerinin şehri yağmalamasına izin vermedi ve sadece asi başlarının, toplam 30 kişinin idam edilmesini sağladı (618/1231). Dört yıl sonra (1235) şehir, Moğollar tarafından ele geçirildi ve yakıldı. Bu vesileyle, kısa süre sonra, yeniden inşa edildi, ancak tekrar büyük bir öneme kavuşmuş gibi görünmüyor. İlhanlılar döneminde, başkenti Gence olan Arran, İlhanlıların eyaletlerinden biriydi. Bu eyalet, daha sonra Azerbaycan’ın payına düştükten ve Şah İsmail Safevi’nin saltanatından itibaren Safevi Şahlığının bir parçası oldu. Safevi idaresi altında Gence valisi, ‘Han’ unvanını taşıyordu. 991/1583'te İmam Kulı Han, Türkler tarafından yenildi ve 996/1588'de şehir, Türkler tarafından ele geçirildi. Şevval 1606/Şubat-Mart 1606'da Şah I. Abbas tarafından satın alındı veya altı aylık bir kuşatmanın ardından İranlılar tarafından geri alındı.
ŞAH ABBAS ŞEHRİ TAŞIYOR
Şah Abbas, şehri yaklaşık 1 fersah uzaklığa, yani güneybatıda bulunan başka bir yere taşıdı. Yeni Gence, 1135/1723'te Türkler tarafından ele geçirildi. 1148/1735'te Nadir Şah tarafından geri alındı. Onun ölümünden sonra pratik olarak bağımsız olan Hanların yönetimi altında kaldı. 18. yüzyılın sonunda Kaçarların eline geçti ve 3. (15.) Ocak 1804'te Prens Tsitsianov komutasındaki Ruslar tarafından ele geçirildi. Gülistan antlaşmasıyla kesin olarak Rusya'ya devredildi. 13 (25) Eylül 1826'da Paskeviç, Abbas Mirza komutasındaki bir İran ordusunu şehrin hemen yakınında yendi. Ruslar tarafından Elizavetpol olarak adlandırılan Gence, 1924'te eski adını geri aldı ve 1935'te Sovyet devlet adamı S. M. Kirov'un onuruna tekrar Kirovabad olarak değiştirildi. 1959’daki nüfusu 116.000 olan modern Gence kasabası, Kür nehrinin bir kolu olan Gence Çayı'nın her iki yakasında yer almaktadır. Kasabanın daha eski batı yarısında, surlar ve sözde "Tatar" Camii, Şah Abbas'tan kalmıştır. "Fars" Camii daha sonraki bir döneme aittir. İklim sağlıksızdır ve sıtmalıdır, ancak bitki örtüsünün büyümesi için elverişlidir. Çevredeki kırsalda asmalar, meyve ağaçları, sebzeler ve tütün yetiştirilir; ayrıca ipekböcekçiliğinin merkezidir.
Bibliyografya:
Yukarıda belirtilen çalışmalara ek olarak: Movses Dasxuranci'nin Kafkas Albanlarının tarihi, İngilizce’ye çev. C. J. F. Dowsett, Londra 1961; V. Minorsky, 10. ve 11. yüzyıllarda Şarvan ve Darband'ın tarihi, Cambridge 1958; aynı yazar, Kafkasya tarihi üzerine çalışmalar, Londra 1953; A. A. Ali-zade, Sotsial’no ekonomicčeskaya i političeskaya istoriya Azerbaidzhana XIII-XIV vv., Bakü 1956; B. Lewis, Osmanlı'daki İran ve Azerbaycanla ilgili tahrir defterleri, Melanges Masse, Tahran 1963, 259 vd. (birinci ve ikinci Osmanlı işgallerinden kalma tahrir defterleri ilgili); Türkiye Milli Eğitim Bakanlığının İslam Ansiklopedisi’nde Mirza Bala'nın yazdığı geniş kaynakçalı ‘Gence’ maddesi. W. BARTHOLD-[J. A. BOYLE].
