Ankara’daki İngiliz Büyükelçiliğinde görevli ticaret ateşeleri J.G. Whittal ile Bay Millard, 1950 yılında Adana vilayetine yaptıkları seyahatin sonuçlarını büyükelçi H.M. Eyres’e bir rapor halinde sunmuşlardır. Büyükelçi de bu raporu, Bay Bevin’e göndermiştir
Raporun konusu, Adana’nın ekonomik gelişiminin nedenleridir. Onlara göre, Amerikan tarım araçlarının Adana’ya gelmesiyle tarımsal üretim artmış, büyük toprak sahipleri ile pamuk işiyle uğraşanlar zenginleşmeye başlamışlardır. Portakal, Adana’ya para sağlayan önemli bir tarımsal ürün haline gelmiştir. İngiliz diplomatlar, yazın Adana’nın aşırı sıcağından ve özellikle çekirge bulutlarından söz ederler. Bunların seyahatlerinin asıl amacı büyük toprak sahipleri ile işçilerin siyasi tavırları ile ekonomik durumlarını ölçmektir. Adana yakınındaki Raif Meto’nun çiftliğini ziyaret etmişlerdir. (Raif Bey, aslında koyu bir Demokrat Partili gazeteciydi. Cihat Baban, Politika Galerisi isimli kitabında onun Demokrat Parti basını için yaptığı çalışmaları anlatır). Tarım işçilerinin Demokrat Parti’den kendilerinin ekebileceği tarım arazileri talep ettiklerini; köylüler ile toprak ağaları arasında gelişen sıkıntıyı vurgularlar. Ayrıca ezanın Arapça okunması, köylerde imamların eğitim vermesi ve İslami ayinlerin serbest bırakılması gibi Demokrat Parti uygulamalarının Adanalı köylüler ve işçiler tarafından desteklendiğini tespit etmişlerdir. Köylü ve işçilerin yaşam standartı çok düşüktür. Zeytin tarımına gereken değer verilmemektedir. Turizm ve arkeoloji desteklenmemektir. Rumların bu bölgeden gönderilmesini ticari bir kayıptır. Bu görüş ve tespitler, Londra’ya iletilmiştir.
‘EN ZENGİN TARIM ARAZİSİ’
“Mr. Eyres’den to Mr. Bevin’e
Ankara, 25 Temmuz 1950
Efendim,
Zaman zaman Türk vilayetlerinde yapılan seyahatlerin sonuçlarını almak sizin için ilgi çekici olacaktır diye düşünüyorum. Bunu akılda tutarak, Bay J. G. Whittall'ın, bu elçilikte ikinci sekreter (ticari) olarak, Bay Millard ile birlikte Adana civarındaki Çukurova ovasını ziyaret ettikten sonra yazdığı ekonomiyle ilgili notları size göndermekten onur duyuyorum.
Eskiden Kilikya olarak bilinen bu bölge, bir zamanlar Roma İmparatorluğu'nun en zengin eyaletlerinden biri olduğu için Türkiye'nin en zengin tarım arazisidir. Toroslar, geçmişte, kuzeyden gelen istila ve yıkımdan koruduğu gibi Anadolu kışının zorluklarından da korur. Bu dağ bariyerinden yalnızca bir geçit geçer, İskender'in ordusunu doğuyu fethetmek için yürüttüğü ve Aziz Paul'ün Frigya ve Kapadokya'yı yaymak için yürüyerek seyahat ettiği Kilikya Kapıları olarak bilinen büyük geçit. İskender'in yazıtı, son savaş sırasında Kraliyet Mühendisleri tarafından inşa edilen muhteşem yolun üzerindeki kayalara oyulmuş olarak hala görülebilir. Manzara veya tarihi çağrışımlar açısından dünyada onunla boy ölçüşebilecek çok az yol olmalı.
Adana'nın kendisi Türkiye'nin patlama yapan şehridir. Amerikan makinelerinin akını ve ovanın genişleyen üretimi yerel toprak sahiplerine ve pamuk eğiricilerine yeni zenginlik getirdi ve Türkiye'de olağan olandan daha keskin toplumsal karşıtlıklar üretmeye başlıyor. Lüks villalar, şehrin sefaletinden ve dar Arnavut kaldırımlı sokaklarından uzakta, banliyölerdeki bulvarlar boyunca yükseliyor.”
2 BİN DÖNÜMDE ÇİFTÇİLİK
“Artan portakal üretimi Türkiye'nin diğer bölgelerinden sermaye çekiyor. En son teknolojiyle donatılmış ve cömertçe para kazandıran birçok büyük arazi var; ancak köylü için hayat halâ zor ve dünyanın bu bölgesinde İncil'deki ve Orta Batı'daki çiftçilik yöntemleri yan yana görülebiliyor. Bu seyahatin asli sebebi, Adana'dan yaklaşık 20 mil uzaklıktaki büyük bir çiftliği ziyaret etmekti. Trakyalı bir Türk olan ve eski bir gazeteci olan çiftçi Raif Meto, oldukça karakteristik bir yerel figürdür. Demokrat Parti'nin önde gelen bir üyesidir ve yerel köylüler arasında parti adına yoğun bir seçim kampanyası yürütmüştür. Cumhurbaşkanı ve Başbakan'ın bir dostudur ve resmi bir görevi olmasa da bazen sırdaşı ve arabulucusu olarak hareket eder. CHP’nin eşit derecede önde gelen bir üyesi olan kardeşiyle ortaklaşa, Türkiye'nin en büyük özel portakal bahçesi de dâhil olmak üzere yaklaşık 2.000 dönümlük bir arazide çiftçilik yapmaktadır.
Siyasi görüşlerdeki bu farklılık, çiftlikten yılda ortalama 20.000 £ civarında, neredeyse vergilendirilmeden kâr elde eden bu ailenin uyumunu bozmuyor. Raif Bey yılın büyük bölümünde çiftlikte yaşıyor. Eski mütevazı evi, Ceyhan'daki yıkımlarından birinde yıkıldı ve yerine yenisi yapılmadı. Şimdi, görünüşe göre memnun olmadığı iki odalı ahşap bir kulübede yaşıyor.”
‘MÜLKLERİNDE YAŞAMIYORLAR’
“Türk toprak sahiplerinin mülklerinde yaşamaları nadirdir ve kır evlerine ihtiyaç duymazlar. Yazın kulübenin içindeki sıcaklık dayanılmazdır; ancak Ceyhan kıyılarından yükselen tuhaf böcek bulutları (çekirge) dışarıdaki hayatı neredeyse aynı derecede zorlaştırır.
Raif Bey, CHP'nin bu bölgedeki seçimleri kaybetmesini, tarımsal çıkarları ihmal etmelerine ve sel kontrol önlemlerinin eksikliğine bağladı. Bay Millard, onunla iyi ilişkiler içinde olduğu başlıca sakinleriyle konuşmak için bir köye gitti. Köylüler, her zamanki gibi, köyün en yeni ve en görkemli binası olan ve bir yıl önce zengin bir yerel hayırsever tarafından yeniden inşa edilen caminin dışında dedikodu yapıyorlardı.
Onlar sağlam Demokrat Partili. Yeni Hükümetten esas olarak ne elde etmeyi umdukları sorulduğunda, "toprak" diye cevap verdiler ve bundan sonra, ürünleri için daha iyi tohum. Arazinin pahalı ve sınırlı olduğu Çukurova'da, köylülerin toprak sahiplerine karşı belli bir düşmanlığı var gibi görünüyor, bazıları 3.000 veya 4.000 dönümlük, ortalama bir köylünün belki de 100 katına eşit olan bir araziyle çiftçilik yapıyor. Dağıtılacak çok az Hükümet arazisi var ve toprak sahipleri, özel araziler söz konusu olduğunda son Hükümet tarafından geçici olarak getirilen toprak reformuna şiddetle karşı çıkıyorlar, ancak bazı Devlet mülkleri dağıtıldı. Bu, Hükümetin uzlaştırması zor bulabileceği Demokrat destekçileri arasındaki çıkar çatışmalarının bir başka örneğidir.”
KÖYLÜLERDEN VERİMLİ KULLANIM
“Toprak sahiplerinin toprağı köylülerden daha verimli kullandıklarına şüphe yok. Köylülerin hiçbiri, sadece zenginler sahip olduğunu söyledikleri makinelere sahip değildi. Ancak yayladaki köylülerle karşılaştırıldığında, Çukurova'dakilerin çok iyi durumda. Köy muhtarı ortalama bir yılda muhtemelen çiftçilik yaptığı 40 dönüm veya daha fazla araziden yaklaşık 1.000 £ gelir elde ediyor. Bir toprak sahibinden ek tarlalar kiralarsa, geliri de buna bağlı olarak artıyor. Ancak köylüler büyük ölçüde pamuğa yoğunlaşıyor ve bu başarısız olursa çok kötü etkileniyorlar. Daha büyük çiftliklerde daha dengeli bir üretim mümkündür.
Köylüler, hükümetin ezan okumanın Arapça yapılmasına izin verme kararından açıkça çok memnundu. Demokrat Parti bu önlemle oldukça kolay bir itibar kazanmış gibi görünüyor ve CHP'nin buna karşı çıkmaya cesaret edememesi, ne kadar hassas bir noktaya dokunulduğunu gösteriyor. Bu köyde okul yok ve çocuklara eğitim imam tarafından veriliyor. Din, gençler arasında bile orada hala güçlü. Hükümet eleştirmenlerinin iddia ettiği gibi, Müslüman tepkisi tehlikesi muhtemelen var ve geçen gün İstanbul'da bir grup ayin yapan dervişin tutuklanması gibi olayları okumak giderek daha yaygın hale geliyor; İslam'ın ciddi bir şekilde canlanmasının yabancı etki ve teknik ilerlemeye karşı olmayacağına inanmak zor. Küçük dinsel ayinler, hayatın ayrıntılarının dinsel kurallara göre düzenlenmesi ve anlamsız metinlerin okunması, Batı zihniyetiyle derinden çelişen bir kaderciliğe yol açar.”
PAMUK TARLALARINDA İSTİHDAM
“Çukurova'da, pamuk tarlalarında mevsimlik işçi büyük miktarlarda istihdam edilir. İşçiler çoğunlukla kendi topraklarının geçimlerini sağlamaya yetmeyecek kadar fakir olduğu dağlardan gelirler. Çocukları ve hayvanlarıyla çiftlik arabalarıyla seyahat ederler ve işe alınmayı bekleyerek Adana yakınlarındaki yol kenarında kamp kurarlar. Haftalık olarak işe alınırlar ve genellikle hafta sonunda ücretleri ödenir. (Bu bölgede köylüler hala 1830'larda Suriye valiliği sırasında işçilerin cuma günleri dinlenmesini emreden Mısırlı Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa'nın ruhu için özel dualar ederler). Ayda yaklaşık 7 sterlin kazanırlar ve çiftliklerde beslenirler. Yemekleri, ekmek, pirinç ve sebzelerden oluşan monoton bir yemektir. Gün doğumundan gün batımına kadar gruplar halinde çalışırlar ve öğlen iki saatlik bir mola verirler. Akşamları dinlenmek için çekilirler, erkekler ve kadınlar çiftlik binalarının çatılarında birlikte veya cibinliklerin altında tarlalarda kamp kurarlar. Bunlar genellikle karışık bir topluluktur, yaşlı erkekler, kadınlar ve 14 ila 15 yaşlarındaki çocuklar. İşyerinde onlarla konuştuğunuzda, gelenek gereği size bardak içinde nehirden bulanık bir su ikram etmeleri gerekir, Raif Bey'in de belirttiği gibi bu su mükemmel bir doğal gübredir. Her grupta iki gözetmen vardır, biri toprak sahibi tarafından, diğeri ise işçiler tarafından sağlanır. İkincisi bir tür aracıdır, küçük ölçekli bir sömürücüdür, yerel çiftçilerle temas halindedir ve işçilere iş bulmayı üstlenir. Hem onlardan hem de çiftçilerden komisyon alır.”
‘İŞVEREN MASRAFLARI ÖDER’
“Daimi çiftlik işçileri çok daha iyi durumdadır. Raif Bey'in çiftliğindeki kâhya ayda yaklaşık 50 sterlin, ustabaşı ise yaklaşık 20 sterlin alır. Raif Bey iyi bir işverendir ve hastalandıklarında tıbbi masraflarını öder. Genç işçiler endüstriyel makinelerin kullanımı konusunda kademeli olarak eğitilir ve ücretleri yeterliliklerine göre artar. Yaşam koşulları, elbette, tüm Türk çiftliklerinde olduğu gibi, son derece ilkeldir. Daha güneyde, Antakya çevresindeki Amik Ovası'nda, Arap köyleri dünyanın en ilkel köyleri arasında olmalı. Kamıştan yapılmışlardır ve görünüşe göre sadece çiftlik hayvanlarıyla paylaşılan bir odaları vardır. Yaşam standartları, ovayı kaplayan şehir höyüklerine sahip Hititler döneminden beri düşmüş olmalı.
Çukurova'nın batısında, Torosların etekleri denize iner ve ülkenin karakteri tamamen değişir. Toprak seyrek ve kayalıktır ve alçak tepeler yabani zeytinlerle kaplıdır. Burası, Dağlık Kilikya’dır, Mersin ve Silifke arasında yaklaşık 50 mil uzanan bir sahil şerididir. Roma döneminde bu topraklar zeytin açısından son derece zengindi ve zeytinyağının tepelerde preslendiği ve su kemerleri üzerinden limanlarda bekleyen kadırgalara akmasına izin verildiği söylenir. Her bir mil mesafede bulunan bu harap şehirler, bir zamanlar burada yaşayan çok sayıda nüfusa tanıklık ediyor. Korikos'ta erken dönem Hristiyanların geniş bir nekropolü (mezarlık) var ve bir zamanlar Hristiyan dünyasında ikinci hac yeri olan St. Paul Kilisesi, binlerce lahitin ortasında duruyor. Kayalık koylar ve körfezler kıyıya doğru uzanıyor ve yerel mermerden inşa edilmiş Roma limanlarının muhteşem kalıntılarını barındırıyor. Günümüzde çok az zeytin ekimi yapılıyor ve toprak sadece ince toprakta ürün arayan birkaç köylüyü destekliyor.”
CENNET VE CEHENNEM MAĞARALARI
“Bir zamanlar büyük bir şehir ve Selevkosların başkenti olan Korikos, şimdi biri kıyıda ve biri de denizdeki adada olmak üzere iki büyük Ortaçağ kalesinin hâkim olduğu küçük bir köydür. Yakınlarda antik çağda Korikos Mağarası olarak bilinen, dünyanın harikalarından biri olan ve Golden Bough’de (Altın Dal) ayrıntılı bir şekilde anlatılan yer vardır. Bir Roma yolu tepelere doğru, kayadaki devasa bir geçidin veya deliğin kenarına yakın duran bazı antik kalıntılara çıkar. Geçidin dibinde, mağaranın ağzında bir Yunan tapınağının bulunduğu yere inşa edilmiş küçük bir Bizans kilisesi vardır. Mağara devasadır ve yüzlerce fit aşağı inmek mümkündür, ta ki daha fazla ilerleyemeyene kadar, kayanın içinde görünmez bir su akıntısının kükremesi duyulur. Bu yer, Frazer'in Hitit Baal'i ile özdeşleştirdiği Korikoslu Zeus'a tapınmak için kutsal olan antik dünyanın en ünlü kehanet yerlerinden biriydi.
Korikos Mağarası'nı barındıran geçitten birkaç metre ötede benzer ama çok daha hayranlık uyandırıcı bir fenomen vardır: Yeryüzünde bir yanardağın krateri gibi geniş dairesel bir delik. Kenarları sarkıktır ve hiç kimse yüzlerce fit aşağıda, kalın bitki örtüsüyle kaplı olan tabanı keşfetmeye cesaret edememiştir. Eskiler bunun Aeschylos'un "Kilikya mağaralarında yaşayan, korkunç canavar, yüz başlı" olarak tanımladığı Typhon adlı kötü niyetli bir devin ini olduğuna inanıyordu. Yerel halk için bu iki mağara sırasıyla Cennet ve Cehennem olarak bilinir.
Bir zamanlar çok ünlü olan bu yerler, bugün sadece yabancılar tarafından değil, Türkler tarafından da neredeyse bilinmiyor. Tüm sahil çok güzeldir ve yeterli bir yol ve birkaç basit otelle erişilebilir hale getirilse turistlere sunabileceği her şeye sahip olurdu; ancak böyle bir tesis yoktur ve öngörülebilir gelecekte sağlanması pek olası değildir. Türkler hayal gücü geniş bir halk değiller ve turizmi teşvik etmekten çokça bahsedilmesine rağmen, neyin gerekli olduğu konusunda çok az fikirleri var ve ülkelerinin doğal güzelliğine ve harikulade arkeolojik zenginliğine karşı gerçek bir ilgileri yok. Rumların yokluğuna üzülmemek elde değil. Rumlar, Binlerce yıl boyunca Akdeniz ve Ege kıyılarının refahını sağladılar. Orta Çağ'da Rumlar, Kilikya'da Ermeniler ve Osmanlılar tarafından bastırılmış olsalar da, onlar daha batıda Birinci Dünya Savaşı'nın sonunda hala nüfusun en gelişmiş kesimiydiler. Türkiye ulusal birliğini kazandı ama insan kaynaklarını kaybetti ve eğer Rumların kalmasına izin verilmiş olsaydı, batı kıyısının zenginliğinin bugün olduğundan çok daha fazla olacağı muhtemeldir.
Bu yazının bir kopyasını, Orta Doğu Ofisi'ne, Ortak İstihbarat Kurulu'na ve Ticaret Kurulu'nun Ticari İlişkiler ve İhracat Departmanı'na gönderiyorum. H. M. EYRES.” (İngiliz Devlet Arşivi, Londra, FO 424/290, s. 33-35).
